शेतीशिवार टीम, 27 जून 2022 : भारतासह इतर देशांमध्ये मधुमेहाच्या रुग्णांची संख्या झपाट्याने वाढत आहे. आजच्या धकाधकीच्या जीवनामुळे आणि खाण्यापिण्याच्या अनियमित सवयींमुळे 10 पैकी 5 जण या आजाराने ग्रस्त आहेत. इंडियन कौन्सिल ऑफ मेडिकल रिसर्च, इन्स्टिट्यूट फॉर हेल्थ मेट्रिक्स अँड इव्हॅल्युएशन आणि पब्लिक हेल्थ फाउंडेशन ऑफ इंडिया यांच्या नोव्हेंबर 2017 च्या रिपोर्टनुसार, गेल्या 25 वर्षांत भारतात मधुमेहाच्या रुग्णांमध्ये 64% वाढ झाली आहे.
एका संशोधनानुसार, 2017 मध्ये जगभरातील एकूण मधुमेही रुग्णांपैकी तब्बल 49% रुग्ण भारतात होते आणि 2025 मध्ये ही संख्या 135 दशलक्षांवर पोहोचेल तेव्हा देशाच्या सार्वजनिक आरोग्य सेवांवर मोठा भार तर पडेलच परंतु मोठा आर्थिक बोजाही पडणार असल्याची चिंता तज्ञांनी व्यक्त केली आहे. संशोधनात दिलेली ही आकडेवारी खूपच धक्कादायक असून हे पाहता मधुमेहींसाठी औषध म्हणून स्टेव्हियाला मोठी मागणी वाढली आहे आणि मधुमेही रुग्ण याचा फायदा घेत आहे.
स्टीव्हिया ही अशी एक वनस्पती आहे की तिची पाने साखरेपेक्षा 150 पट गोड असतात. त्यात शून्य कॅलरी सामग्री आढळते. जी शरीरातील साखरेची पातळी नियंत्रित करण्यास मदत करते. त्यामुळे डायबिटीजच्या रुग्णांनी याचे सेवन करण्याचा सल्ला डॉक्टरांनी दिला आहे. आधुनिक पद्धतीने त्याची लागवड केल्यास या पिकातून शेतकरी लाखो रुपये कमवू शकतो.
स्टीव्हिया पिकवणे खूप सोपे आहे आणि त्याची किंमत देखील कमी आहे आणि नफा अनेक पटींनी मिळत आहे. बाजारात भरपूर मागणी असल्याने शेतकऱ्याला त्याची विक्री करताना कोणतीही अडचण येत नाही. आज गरज आहे की, शेतकऱ्यानेही हुशारीने काम केले पाहिजे, तरच त्याला अधिक उत्पन्न मिळू शकेल. पारंपारिक पद्धतीने काम न करता आधुनिक पद्धतीने काम आणि विचार विकसित करून त्याला अधिक उत्पन्न मिळावे. यामुळेच सध्या काही हुशार शेतकरी जास्त नफा देणारी अशी पिके घेत आहेत. स्टीव्हिया (Stevia) हे असे उत्पादन आहे जे केवळ शेतकऱ्याच्या जीवनातच नव्हे तर मधुमेहींच्या जीवनात गोडवा. चला तर मग जाणून घेऊया, स्टीव्हियाचे उत्पादन आणि त्यातून मिळणारं उत्पन्न…
काय आहे आहे, ही स्टीव्हिया (Stevia) वनस्पती….
स्टीव्हिया वनस्पती ही गोड तुळशीच्या सुमारे 240 प्रजातींचे एक वंश आहे, सूर्यफूल कुटुंबातील एक झुडूप आणि औषधी वनस्पती (Asteraceae), पश्चिम उत्तर अमेरिका ते दक्षिण अमेरिका पर्यंत उष्णकटिबंधीय आणि उपोष्णकटिबंधीय प्रदेशात मूळ आहे. स्टीव्हिया रीबाउडियाना प्रजाती, ज्यांना सामान्यतः गोड पान, साखरेचं पान किंवा फक्त स्टीव्हिया (Stevia) म्हणून ओळखलं जातं, स्टीव्हियाच्या गोड पानांसाठी त्याचं मोठ्या प्रमाणावर उत्पन्न घेतलं जातं.
गोड पदार्थ आणि साखरेचा पर्याय म्हणून, स्टीव्हिया (Stevia) वनस्पती कडे पाहिलं जातं. साखरेपेक्षा हळू हळू गोडपणा निर्माण करते आणि जास्त काळ टिकते, जरी उच्च सांद्रतेमध्ये त्याचे काही सार खाल्ल्यानंतर कडू किंवा लिकोरिससारखेच असू शकते. साखरेच्या गोडपणापेक्षा 300 पट गोड असल्याने स्टीव्हिया कमी कार्बोहायड्रेट,न्यून-शर्करा पर्याय म्हणून जास्त प्रमाणात शोधला जात आहे.
भारतासह इतर देशांमध्ये स्टीव्हियाच्या मागणीत मोठी वाढ…
वैद्यकीय संशोधनात लठ्ठपणा आणि उच्च रक्तदाबावर (High blood pressure) उपचार करण्यासाठी स्टीव्हियाचे (Stevia) संभाव्य फायदे देखील दिसून आले आहेत. स्टीव्हियाचा रक्तातील ग्लुकोजवर फारसा प्रभाव नसल्यामुळे, कार्बोहायड्रेट-नियंत्रित आहार असलेल्या लोकांसाठी ते एक नैसर्गिक गोडसर म्हणून चांगले आहे. याव्यतिरिक्त, रक्तातील ग्लुकोजवर स्टीव्हियाचा प्रभाव नगण्य आहे, तो ग्लुकोज सहनशीलता देखील वाढवतो, म्हणून, एक नैसर्गिक गोडवा म्हणून, तो मधुमेह आणि इतर कार्बोहायड्रेट नियंत्रित आहारांवर देखील फायदेशीर आहे.
स्टीव्हियाची (Stevia) लागवड कुठे केली जाते ?
स्टीव्हियाची लागवड मूळतः जपान आणि पॅराग्वेमध्ये केली जाते. जगात त्याची लागवड पॅराग्वे, जपान, कोरिया, तैवान, अमेरिका इत्यादी देशांमध्ये केली जाते. त्याची लागवड भारतातही काही वर्षांपासून सुरू झाली आहे. सध्या त्याची लागवड बेंगळुरू, पुणे, इंदूर आणि रायपूर आणि उत्तर प्रदेश आणि महाराष्ट्राच्या विविध भागात केली जाते.
स्टीव्हिया (Stevia) वनस्पतीच्या वाढीबद्दल…
स्टीव्हियाला (Stevia) वाढण्यासाठी जास्त जागा लागत नाही. शेतकऱ्याला हवे असेल तर तो शेतातील बांदावरही पिकवू शकतो. एवढेच नाही तर घरातील बागेत वाढवून त्याचा फायदाही घेता येतो. जर तुम्हाला त्याचा व्यावसायिक स्तरावर फायदा घ्यायचा असेल आणि पैसे कमवायचे असतील तर ते मोठ्या प्रमाणावर वाढवणे फायदेशीर आहे. स्टीव्हियाची लागवड कटिंग करून लागवड केली जाते…
हवामान आणि जमीन कशी असावी…
स्टीव्हियासाठी समशीतोष्ण हवामान अधिक योग्य मानलं जातं. 10 ते 41 अंशांच्या हवामानात याची यशस्वीपणे लागवड करता येते, परंतु तापमान यापेक्षा कमी किंवा जास्त असल्यास ते टिकवून ठेवण्यासाठी योग्य व्यवस्था करणे आवश्यक आहे. त्याची लागवड करताना शेतकऱ्याने हे लक्षात ठेवले पाहिजे की, स्टीव्हियाच्या एकाच जातीची लागवड केली पाहिजे जी उच्च तापमानात यशस्वीपणे वाढू शकते आणि उच्च उष्णतेपासून झाडांचे संरक्षण करण्यासाठी, मका किंवा जट्रोफा इत्यादींच्या झाडांच्या मध्ये लागवड करावी. ज्यामुळे जास्त तापमानाचा परिणाम होणार नाही. जमिनीबद्दल बोलायचे तर, योग्य निचरा, नाजूक, सपाट, वालुकामय चिकणमाती किंवा चिकणमाती जमीन तिच्या लागवडीसाठी सर्वात योग्य आहे.
लागवडीची योग्य वेळ :-
याच्या लागवडीचा सर्वात मोठा फायदा म्हणजे त्याची पेरणी एकदाच केली जाते आणि जून आणि डिसेंबर महिना सोडला तर दहा महिन्यांमध्ये त्याची पेरणी केली जाते. एकदा पीक पेरल्यानंतर ते पाच वर्षे पीक देऊ शकते. वर्षातून दर तीन महिन्यांनी तुम्ही त्यातून पीक घेऊ शकता. कापणी वर्षातून किमान चार वेळा करता येते…
स्टीव्हियाचे (Stevia) सुधारित वाण…
S.R.B – 123 : स्टीव्हियाच्या या प्रजातीचे मूळ पेरुग्वे आहे, आणि भारताच्या दक्षिणेकडील पठारी प्रदेशांसाठी अधिक योग्य आहे. या प्रजातीच्या 5 कटिंग्ज एका वर्षात घेता येतात आणि या जातीमध्ये ग्लुकोसाइडचे प्रमाण 9 ते 12% आढळते.
S.R.B.- 512 : ही जात उत्तर भारतासाठी अधिक योग्य आहे. या जातीमध्ये 9 ते 12% ग्लुकोसाईड आढळून येतं आणि एका वर्षात 5 कलमे घेता येतात.
S.R.B – 128 : शेतीच्या दृष्टिकोनातून स्टीव्हिया (Stevia) ही लागवडीच्या दृष्टिकोनातून सर्वोत्तम मानली जाते. त्यात 12 टक्क्यांपर्यंत ग्लुकोसाइड्स आढळून आले आहेत. ही प्रजाती भारताच्या उत्तरेकडील प्रदेशांसाठी तितकीच योग्य आहे जितकी ती दक्षिण भारतासाठी आहे.
स्टीव्हियाची (Stevia) रोपे लागवडीसाठी घेण्यापूर्वी घ्यावयाची खबरदारी…
स्टीव्हियाची (Stevia) रोपे खरेदी करण्यापूर्वी शेतकऱ्यांनी खालील गोष्टी लक्षात ठेवाव्यात –
स्टीव्हियाची रोपे टिश्यू कल्चर पद्धतीने तयार केलेल्या वनस्पती निःसंशयपणे सर्वोत्तम आहेत.
तुम्ही कोणत्या प्रकारचे स्टीव्हिया वापरत आहात, ते तुमच्या हवामानासाठी योग्य आहे का ?
तुम्ही घेतलेल्या विविधतेतून स्टीव्हिओसाइडचे प्रमाण किती आहे ?
लागवड साहित्य पुरवठादाराकडून विविध प्रकारच्या स्टीव्हिओसाइड सामग्रीच्या प्रमाणाबाबत तुम्ही काही हमी दिली आहे का ?
स्टीव्हिया (Stevia) लागवड पद्धत :-
हे बियाणे, वनस्पतींच्या कळ्या किंवा मुळांसह लहान कळ्यांद्वारे प्रसारित केलं जाते. स्टीव्हियाची (Stevia) लागवड कटिंग्जद्वारे केली जाते. ज्यासाठी 15 सेमी लांबीचे कलम कापून पॉलिथीन पिशव्यामध्ये तयार केले जातात. टिश्यू कल्चरपासून रोपे ही तयार केली जातात ज्याला साधारणपणे 5 ते 6 रुपये प्रति रोप मिळतात. तसे, उन्हाळा हंगामात रोपांची पुनर्लावणी 30*30 सें.मी. अंतरावर केले पाहिजे. लागवडीनंतर लगेच पाणी द्यावे…
खते आणि उर्वरक :-
याच्या लागवडीचा आणखी एक फायदा म्हणजे त्यात फक्त देशी खतच काम करते. यासाठी 10-15 टन कुजलेले शेणखत किंवा 5-6 टन गांडुळ खत आणि 60 : 60 किलो स्फुरद व पोटास लागवडीच्या वेळी शेतात मिसळावे. उभ्या पिकाला एकूण 120 किलो ग्रॅम नायट्रोजन 3 वेळा समान प्रमाणात द्यावे…
सिंचन :-
संपूर्ण पीक कालावधीत 4 – 5 सिंचन आवश्यक आहे. त्यामुळे गरजेनुसार पाणी द्यावे, कारण स्टीव्हिया (Stevia) पिकासाठी पाण्याची गरज भात पिकाच्या पाण्याइतकीच राहते. त्याला वर्षभर सिंचनाची गरज असते, त्यामुळे वेळोवेळी पाणी देणे आवश्यक असते. त्याच्या सिंचनासाठी ठिबक सिंचनाचा वापर केला तर बरे होईल जेणेकरुन पाण्याची पुरेपूर उपलब्धता होईल आणि पाण्याची बचतही होऊ शकते.
तण नियंत्रण :-
स्टीव्हिया पीक सतत स्वच्छ केले पाहिजे आणि जेव्हा जेव्हा पिकामध्ये कोणत्याही प्रकारचे तण असेल तेव्हा ते उपटून टाकावे. शेताची खुरपणी आणि नांगरणीही ठराविक अंतराने करावी. जमिनीतील ओलावा राखण्यासाठी. तणनियंत्रण हाताने करावे व त्यासाठी कोणत्याही रासायनिक तणनाशकाचा वापर करू नये…
कीटक आणि रोग नियंत्रण :-
तसं पाहिलं तर, कोणत्याही विशिष्ट रोगाचा किंवा किडीचा प्रादुर्भाव बहुतेक स्टीव्हियावर दिसला नाही. परंतु काहीवेळा जमिनीत बोरॉन घटक नसल्यामुळे लीप स्पॉटचा प्रादुर्भाव होऊ शकतो. त्याच्या निदानासाठी, 6% बोरॅक्सची फवारणी केली जाऊ शकते. तसे, गोमूत्र किंवा कडुलिंबाचे तेल पाण्यात मिसळून नियमितपणे शिंपडल्यास पिकावर कोणत्याही प्रकारचे रोग व कीड होत नाही…
पाने तोडणे :-
लागवडीनंतर सुमारे चार महिन्यांनी स्टीव्हियाचे पीक पहिल्या काढणीसाठी तयार होतं. रोपांवर फुले येण्यापूर्वी काढणी करावी कारण फुलोऱ्यात स्टीव्हिओसाईडचे प्रमाण कमी होऊ लागते, त्यामुळे त्याला योग्य भाव मिळत नाही. अशा प्रकारे पहिली कापणी चार महिन्यांनी सुरू होते आणि पुढील काढणी दर 3-3 महिन्यांनी सुरू होते. कापणी पहिली असो की दुसरी असो की तिसरी असो, कोणत्याही परिस्थितीत रोपावर फुले येण्यापूर्वी कापणी करावी, हे लक्षात ठेवणे आवश्यक आहे. यामध्ये साधारण 3-4 वेळा पाने खुडता येतात. शेवटी संपूर्ण पीक कापणी करावी…
पाने कोरडी करून साठवून ठेवावी :-
पाने उचलल्यानंतर ती सावलीत वाळवावीत. 3-4 दिवस सावलीत वाळवल्यावर पाने पूर्णपणे ओलावा मुक्त होतात आणि त्यानंतर ती हवाबंद कंटेनर किंवा पॉली बॅगमध्ये साठवली जातात. अशा प्रकारे ते विक्रीसाठी तयार केले जाते. स्टीव्हियाची पानेही विकता येतात, ती पावडरच्या स्वरूपातही विकता येतात आणि त्याचा अर्कही काढता येतो. तसे, त्याची कोरडी पाने शेतकऱ्याच्या पातळीवर विकणे योग्य आहे. पावडर बनवल्यानंतर विकल्यास सुक्या पानांपेक्षा दुप्पट उत्पन्न मिळते…
किती मिळतं उत्पन्न :-
बारमाही पीक असल्याने, स्टीव्हियाचे उत्पादन प्रत्येक कापणीच्या वेळी सतत वाढते. उत्पादनाचे प्रमाण अनेक घटकांवर जसे की लागवड केलेल्या प्रजाती, पिकाची वाढ, कापणीची वेळ इत्यादींवर अवलंबून असले तरी, चार कलमे साधारणपणे 2 ते 4 टन वाळलेली पाने तयार करू शकतात. तसे, वर्षभर सरासरी पिकातून सुमारे 2.5 टन कोरडी पाने मिळतात. कोरड्या पानांचे उत्पादन हेक्टरी 12-15 क्विंटल असल्याचा अंदाज आहे…
शेतकरी किती पैसे कमावतील :-
बाजारात स्टीव्हियाच्या पानांचा विक्री दर 60 ते 120 रुपये प्रति किलोपर्यंत असू शकतो. तसे पाहता, सरासरी 2.5 टन पानांचे उत्पादन झाले आणि त्यांचा विक्री दर 100 रुपये प्रति किलो धरला, तर शेतकऱ्याला या पिकातून एकरी 2.5 लाख रुपये मिळतील. जर शेतकऱ्यांनी त्याच्या पानांची पावडर बनवून विक्री केल्यास एका एकरात सुमारे 5 लाखांचे उत्पन्न सहज मिळू शकते…
भारतात स्टीव्हियाची (Stevia) लागवड :-
देशातील स्टीव्हियाची लागवड मुख्यत्वे कर्नाटक आणि महाराष्ट्र राज्यांपुरती मर्यादित आहे. मध्य प्रदेशात स्टीव्हियाची लागवड सुरू झाली आहे. भरतपूर जिल्हा मुख्यालयातील लुपिन ह्युमन वेलफेअर अँड रिसर्च फाऊंडेशनने प्रायोगिक तत्त्वावर राजस्थानमध्ये स्टीव्हियाची लागवड केली आहे. उत्तर प्रदेशात स्टीव्हियाच्या लागवडीबाबत शेतकरी जागरूक होत असून अनेक ठिकाणी शेतकऱ्यांनी स्टीव्हियाची लागवड सुरू केली आहे.
ज्या शेतकऱ्यांना स्टीव्हियाची रोपे खरेदी करायची असेल त्यांनी एकदम स्वस्तात https://dir.indiamart.com/impcat/stevia-plants.html या वेबसाइटवरून खरेदी करावी…
स्टीव्हिया बीज खरेदी करण्यासाठी https://www.indiamart.com/proddetail/stevia-seeds-15832272155.html या वेबसाइटवरून खरेदी करावी.
मधुमेह रुग्णांना स्टीव्हिया पावडर घ्यायची असेल तर, या लिंकवरून https://www.amazon.in/Zevic-Stevia-Sugar-Free-Powder/dp/B01M3NP0Z4 खरेदी करा.